Van de openbare school in Westergeest naar de christelijke school in Triemen – 1924

Tijdens de schooltijd van vader Gerrit Merkus was er in Westergeest alleen een openbare lagere school. Daar leert Heit in de 5e klas bij de rekenles breuken. Breuken vindt Heit niet moeilijk, eerder gemakkelijk en mede daardoor maakt hij zonder problemen de overstap naar de 6e klas. Een poosje later maakt een vriend ook zonder moeite diezelfde overstap. Het volgende voorjaar – het schooljaar loopt dan nog van april tot april – heeft Heit in 5 jaar tijds 6 klassen doorlopen. Wanneer Heit daarna in de 7e klas zit is er ‘herrie’ in het dorp om de scholen, schrijft Heit in zijn schoolherinneringen, zonder daar nader op in te gaan. Veel kinderen, ook vader Merkus, vertrekken dan van de openbare school in Westergeest naar de christelijke school in Triemen. Daar komt Heit ook weer in de 7e klas. Hij blijft daar tot hij op 1 april 1925 ingeschreven wordt op de CNS-school voor ULO in Kollum waar hij na afloop van het 1e kwartaal van de derde klas in september 1927 vertrekt naar de christelijke kweekschool in Dokkum.

Eind 1923 krijgt het gemeentebestuur van Kollumerland c.a. twee adressen te behandelen van  ingezetenen van Oude openbare lagere school in Westergeest over de plaatselijke openbare school. Het ene adres vraagt omzetting van die school in een christelijke school, het andere adres wil de openbare school behouden. Een raadscommissie moet duidelijkheid verschaffen over het aantal leerlingen dat mogelijk vertrekt en het aantal dat daarna overblijft. De commissie rapporteert dat zeker 17 leerlingen zullen blijven, misschien nog een paar meer. Voorstanders van christelijk onderwijs komen niet verder dan 8 à 12 resterende leerlingen. Absolute zekerheid is echter niet te geven omdat sommige ouders op beide lijsten ingetekend hebben en soms ook nog per briefje verklaren voorstander te zijn van openbaar- dan wel christelijk onderwijs. Pake J. Merkus – in het verslag J. Merkens genoemd – verklaart voorstander te zijn van christelijke onderwijs.

Na een paar heftige vergaderingen, in aanwezigheid van veel vóór- en tegenstanders, besluit de gemeenteraad op 20 december 1923 onder grote belangstelling van de regionale en zelfs landelijke pers, met 7 stemmen vóór en 5 stemmen tegen de openbare school niet op te heffen.

Het gevolg is dat vader Merkus per 1 april 1924 samen met een groep kinderen uit Westergeest overgaat van de openbare school in Westergeest naar de christelijke CNS-school in Triemen. De grotere afstand van de ouderlijke woning naar de school in Triemen zal geen probleem geweest zijn voor een 12-jarige jongen en de kosten spelen ook niet (meer) mee vanwege de gelijkstelling van het christelijk onderwijs met het openbare onderwijs door de L.O. wet 1921. De latere keuze voor een opleiding voor onderwijzer op de christelijke kweekschool in Dokkum lijkt bij de overstap naar de christelijke school in Triemen niet aan de orde geweest te zijn.

In de plaatselijke actie voor christelijk onderwijs heeft mogelijk de plaatselijke hervormde gemeente met haar predikant ds. Johannes Douwes Politiek (van 1880 – 1920), tevens voorzitter van de christelijke school in Triemen, ook een rol gespeeld in de overgang van deze groep kinderen.

In de tweede helft van de 19e eeuw heeft het Friese reveil en de Vereniging Vrienden van de Waarheid veel aanhang in Friesland. Deze orthodoxe stroming beijvert zich voor de gereformeerde leer in de kerk en voor christelijk onderwijs. Dat is niet alleen in Friesland het geval maar in het hele land. In 1878 tekenen veel voorstanders van christelijk onderwijs het Volkspetitionnement. In de gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland doet dit M. Merkus en in Dantumadeel D. J. Merkus (Doetje Jans), J. J. Merkus (Jacob Jans), en H. J. Merkus Harmen Jans). De laatstgenoemde is de vader van Pake Jan Harmens Merkus die in december 1923 voorstander is van christelijk onderwijs in Westergeest, Doetje is een zus en Jacob een broer van Harmen Jans Merkus.

Eind 19e eeuw zijn veel christelijke scholen opgericht ook in de omgeving van Westergeest. Zo wordt op 27 april 1884 in Oudwoude een vergadering belegd o.l.v. de (hervormde) predikant van Westergeest en Oudwoude ds. Joh. P. Politiek D. zn. Voorstanders van een christelijke school brengen dan ruim ƒ 2200 bijeen uit eigen kring en ruim ƒ 2000 van medestanders elders, terwijl bestuursleden het aanvullen tot voor ruim ƒ 6800 een eigen school met onderwijzerswoning gebouwd kan worden. Zo komt er een christelijke (CNS) school in Triemen. Op 20 september 1884 kan voorzitter ds. J. Politiek met Psalm 126:3 bij de eerstesteenlegging zijn grote dankbaarheid uitspreken. Op 19 mei 1885 volgt reeds de opening met als sprekers ds. J. Ph. van der Land uit Rotterdam en ds. Ploos van Amstel uit Reitsum. De leerkrachten van het eerste uur zijn W. Veldman, hoofdonderwijzer en S. Jepma uit Ee, hulponderwijzer. Later wordt B. Migchelbrink hoofdonderwijzer die in 1928 zijn 40-jarig jubileum viert.

In die begintijd zijn er trouwens ook interne spanningen in orthodoxe kerkelijke kring. Sommige predikanten en gemeenteleden menen met de Doleantie-beweging niet langer de reglementen van de Hervormde kerk te kunnen accepteren. Anderen met dezelfde opvatting kunnen niet met de kerk breken. Dit komt in Kollum tot een breekpunt wanneer orthodoxe ringpredikanten een vacaturebuurt op 6 maart 1887 niet wensen te vervullen in de plaatselijke liberale hervormde gemeente. Een verzoek van deze ringpredikanten aan de ringvergadering van de classis Dokkum om dispensatie wordt door de praetor van de ring, ds. J. Politiek uit Westergeest niet eens in stemming gebracht…

Met dank aan Ybele Steenstra, historicus van Westergeest met informatie uit Nieuwsblad van Friesland, Hepkema’s krant, Nieuwsblad van Friesland en Algemeen Handelsblad van eind december 1923 en De Doleantie, van Dr. J. C. Rullmann (blz. 102).

Ermelo, 3 februari 2022 Harm Pierik, één van de gastschrijvers».

Naschrift – in 2018 kwamen Harm Pierik en ik met elkaar in contact vanwege ditzelfde onderwerp. Naar aanleiding van dat contact plaatste ik de post Op de valreep».